قرآن پژوهان سبزوار
فهرست
مقدمه
1. ابوالعباس احمدبن محمد دلقندي
2. ادیب کرّابی
3. ابن ابي‌طيّب (پیر حاجات)
4. حافظ احمد بيهقي
5. حاكم جُشَمي
6. حكيم مسعود صوابي
7. ابوجعفرك احمد بيهقي
8. شیخ طبرسی
9. ابوالحسن علي بن زيد بيهقي
10. ملاحسين واعظ كاشفي
11. شيخ محمدرضا سبزواري
12. ملاحسن قاري سبزواري
13. سيدجعفر سبزواري
14. ملا زين العابدين سبزواري
15. حكيم حاج ملاهادي سبزواري
16. سيد محمدمهدي علوي كيذقاني
17. ميرزاحسين علوي آزادمنجيري
18. برهان سبزواري
19. حاج شيخ وليالله اسراري
20. حاج سید ابوالفضل کمالی
21. استاد محمدتقي شريعتي مزيناني
22. دکتر علی شریعتی
23. آیتالله شيخ محمد سبزواري
24. آیتالله سيدعبدالاعلي سبزواري
25. استاد سیدعلینقی امین
26. استاد محمود عادل سبزواری
27. استاد عباسعلي محمودي
28. استاد صالح غفاري صَدخروي
29. فخرالدين حجازي
30. دکتر سیدمحمد علوی مقدم
31. استاد حسن راحتی
32. علاءالدين حجازي
مقدمه
قرآن كريم، کتاب آسمانی مسلمين، به عنوان آخرین هدیه و ارمغان الهی برای بشر، بيش از چهارده قرن پیش است كه جمال خویش را بر جهانیان هویدا کرده و از آن زمان تاکنون، جولانگاه انديشه‌هاي انديشمندان مسلمان و غيرمسلمان و مرکز ثقل بسیاری از پژوهشهای دینی و معرفتی بوده است.
قرآنپژوه مسلمان بويژه قرآنپژوهان ايراني همواره با تأثيرگرفتن از اين كتابالهي، آثاري گرانبهايي در زمينههاي مختلف پديد آورده و تقديم جامعه بشري كرده‌اند. در اين ميان طي قرون گذشته تا به حال، بسياري از شهرهاي ايران، زادگاه علما و فضلاي قرآنپژوهي بوده كه كمتر از آنان ياد ميشود و بهتبع آن، آثار ارزشمند پژوهشي آنان در زمينههاي مختلف تفسير و علوم قرآني از نظرها مغفول مانده است.
سبزوار كه ازجمله شهرهاي مهم شرق ايران است و دانشمندان و اديبان و بزرگان آن، نقش مؤثري در تاريخ و تمدن ايران اسلامي دارند، از هزار سال پيش تاكنون زادگاه مفسران و قرآنپژوهان و خادمان بزرگ ساحت مقدس قرآن بوده است. چنانكه قرآنپژوهان و مفسران پرآوازهاي همچون: ابوالحسن بيهقي، ملاحسين واعظ كاشفي، حكيمحاجملاهادي سبزواري، آيتاللهالعظمي سيدعبدالاعليسبزواري و استاد محمدتقي شريعتي و نيز برخي از قرآنپژوهان ناموري كه در دوره معاصر از اين ديار برخاستهاند با نگارش آثار ارزنده قرآني، در خدمت اين كتاب ارجمند بودهاند.
در اين مجموعه، احوال و آثار قرآني قرآنپژوهان سبزوار كه انحصاراً اثري در زمينه علوم قرآن، تفسير، ترجمه و... دارند يا آثارشان مشحون از تفسير كلام الهي است، به اجمال معرفي شده است.
حسين جوانمهر- خرداد 1388
ابوالعباس احمدبن محمدبن‌حسن دِلقَندي، ازجمله دانشمندان ومفسران قرآن و علماي سبزواري است كه ابوالحسن علي بن زيد بيهقي در تاريخ بيهق از او ذيل خاندان دلقنديان ياد كرده و درباره او و زادگاهش چنين گفته است: «دلقند ديهي معمور و مسكون بوده است و... در اين ديه عالمي بوده است مفسّر و من تفسيري داشتم از تصنيف وي به خط وي سه مجلد، در فترت نيشابور به تاراج مبتلي شد».
اثر تفسیري
بنا به قرائن موجود در تاريخ بيهق، به احتمال قوي اين مفسر سبزواري در قرن چهارم هجري ميزيسته و در زمان خود از وجاهت علمي خوبي برخوردار بوده است، اما متأسفانه از احوال اين نويسنده و مفسّر و تفسير قرآن وي، اطلاع ديگري جز مطالبي كه ابوالحسن بيهقي ياد كرده در دست نيست.
ابوعبدالله محمدبن منصوربن احمدبن حمید کرّابی، معروف به «ادیب کرّابی»، محدّث زاهد و عالم و ادیب و لغوی و شاعر قرن چهارم هجری، اهل کرّاب سبزوار بوده و از شاگردان ابوسهل محمدبن سلیمان حنفی صعلوکی (متوفی369هـ) بوده و در سال 360 به نزد اورفته تا حدیث فراگیرد. همچنین او از ابونعیم مهرجانی حدیث روایت کرده است.
ابوالحسن بیهقی ازقول شیخحسین زاهد کرّابی حکایتی بدین مضمون آورده که: قافلهای ازحجاج بیتالله الحرام ازماوراءالنهر میآمدند، به خسروجرد رسیدند. امام بخارا، حضرت محمد مصطفی(ص) را به خواب دید که به او میگوید: که اگر میخواهی که حقتعالی حج تو را قبول کند و سعی تو مشکور باشد، بر این سه فرسنگی، گوری است از آنِ ادیب کرابی، آن گور را زیارت کن.
امام بخارا، صبح روز بعد این خواب را به دوستان وهمراهانشگفت، تمام کاروان حج، به زیارت قبر ادیب کرابی رفتند. گویند تا مدتی هر که از ماوراءالنهر به قصد زیارت کعبه به مکه میرفت به ده کرّاب میرفت وآن گور را زیارت میکرد. آرامگاه ادیب کرابی، در کنار قبرستان کراب با گنبدی آجری به شکلنیمکره است که در قسمت پایین به شکل شش ضلعی میباشد.
اثر قرآني
ادیبکرّابی كه در زمينه ادبيات و شعر تبحر خاصي داشته، در علوم قرآني نيز اثر ارزندهاي نگاشته است. او کتابي به نام «زهرة معانیالبیان»، در علوم ومعانی قرآنکریم به رشته تحرير در آوده که متأسفانه اثری از آن برجای نمانده است.
علي بن عبدالله نيشابوري، معروف به ابن ابي‌طيّب و پيرحاجات، مفسّر و محدّث و فقيه و زاهد و پيشواي فرقه عدليان و زيديان- از فرقه‌هاي شيعه- درحدود سال 380 هجری به قولی در «قدمگاه» نیشابور متولد شد. وي در علم حديث و فقه و تفسير و... به تحصيل پرداخت تا اينكه در علوم زمان خويش متبحّر شد و به تدريس و ارشاد پرداخت. آنگاه از نيشابور به سبزوار مهاجرت كرد و در آنجا اقامت گزيد.
خواجه ابوالقاسم علي بن محمد بن حسين بن عمرو- كه يكي از بزرگان سبزوار و از مريدان ابن ابي‌طيّب بود- چهار مدرسه در اين شهر بنا كرد؛ از جمله مدرسه‌اي در رمضان سال 418 در محلّه اسفريس (سبريز) براي ابن ابي‌طيّب ساخت تا او در آن مدرسه به تدريس علوم ديني بپردازد. ابن ابي‌طيّب در شوال 458 در سبزوار درگذشت. وي مستجاب‌الدعوه بوده است. بر مقبره او بنايي قديمي از بناهاي دوران صفويان بود. ولي اكنون به جاي آن حسينيه‌اي ساخته‌اند كه در حاشيه جنوبي خيابان رضوي قرار دارد و به «پيرحاجات» معروف است. شيخ ولي‌اللّه اسراري، در زندگاني و احوال اين مفسّر و دانشمند نامي، كتابي تأليف كرده است.
آثار تفسیری
ابن ابي‌طيب از مفسّران و ادیبان نامي قرن پنجم بود و سه تفسير به نام‌هاي: تفسير كبير در سي جلد، تفسير وسيط در پانزده یا بقولی یازده جلد و تفسير صغير در سه جلد به نگارش در آورد كه مجموع آنها را به دربار سلطان محمود غزنوي اهدا كرد. بيهقي گويد: «و اين جمله را از حفظ املا كرده است و معاني انگيخته قوي» که این مطلب بر حافظه قوی او دلالت دارد.
همچنین او از شاعران قرن پنجم بوده و ديوان اشعار داشته که بعضي از اشعارش، در مرثيه امير زياد زيادي بيهقي و برخی بزرگان سبزوار بوده است.
حافظ احمد بيهقي
حافظ احمد بن حسين بن علي بن عبدالله بن موسي بيهقي خسروجردي، يكي از بزرگترين علما و محدثين وپيشوايان بزرگ مذهب شافعي درقرن پنجم است كه به سال 384 در خسروجرد ديده به جهان‌گشود. پدرش از بزرگان شامكان سبزوار بوده و به خسروجرد مهاجرت كرده و احمد بيهقي در آنجا نشو و نما یافته و مقدمات علوم ديني را از علماي آنجا فراگرفته است.
حافظ بیهقی براي تكميل دانش خود، به نيشابور رفت وحديث وفقه و... را فراگرفت. در دانش دين سرآمد اقران شد و درنيشابور به تدريس پرداخت و تا آخر عمر به تدريس و تأليف و تحقيق مشغول بود. سرانجام، در سال 458 در نيشابور ديده ازجهان فروبست. جنازه وي را از آنجا به بيهق آورده، در خسروجرد به خاك سپردند.
آثار علمي و قرآني
حافظ بیهقی آثار متعددي در زمينه حديث دارد. از جمله آثار حديثي وی، السُنَن‌الكُبري يا سُنَن كبير ميباشد که به سُنَن‌بيهقي نيز مشهور است. دلائل‌النبوّة درشرح احوال پيامبراسلام(ص)، البعث‌والنشور، معرفة‌‌السنن و الآثار يا المعرفه، شُعَب الايمان، معرفة علوم‌الاحاديث و... از آثار قابل ذکر اوست.
ازجمله آثار وي با رويكرد قرآني، شرح‌الاسماء الحسني، الاسماء والصفات، القرائة خَلف الامام، احكام‌القرآن للشافعي‌و... است.
حاكم جُشَمي
ابوسعد محسن‌بن محمدبن كرامه جُشَمي بروغنی بيهقي، معروف به حاكم جُشَمي و ابنکرامه، از دانشمندان ومفسّران سرشناس مذهب معتزلي و زیدی در قرن پنجم است. وي ازشاگردان ابن‌ابي‌طيّبنيشابوري (متوفی 458هـ) بود. در نیشابور، از استادان بنام حديث وفقه و اصول را فراگرفت و براي كسب علوم و دانش‌هاي اسلامي، به شهرهاي زيادي سفر كرد. ابوسعد جشمی، در ابتدا حَنَفی مذهب بود و پیرو مکتب معتزلی، بدین سبب با برخی از دانشمندان اشعری مسلک خراسان اختلاف رأي داشت. او ازجمله کسانی بود که به مکه ویمن مهاجرت کرد و در یمن به تحقیق و تألیف پرداخت و آثاری دراصول مکتب معتزله به نگارش در آورد. وی پس از مهاجرت به يمن، به مذهب زيديه گروید. گویند درسفري كه به مكه داشت، درپی نگارش کتابی درباره شیطان و ردّ عقاید اشاعره، به دست گروهی از آنها، درسال 494 هجري به قتل رسید.
آثار علمي و تفسيري
حاکم جشمی به بسیاری از علوم زمان خویش آگاه بود و در بسیاری از آنها از جمله فقه، کلام، تاریخ، تفسیر و حدیث، صاحب آثاری ازرشمند است که برخی تا 42 عنوان از آثار او را یاد کرده‌اند كه از آن جمله، آثار زير قابل ذكر است: شرح عيون‌المسائل،تحكيم‌العقول،تنبيه‌الغافلين، رسالۀ‌ابليس، السفينۀالجامعۀ، جلاءالابصار، تنزیهالانبیاء والائمه، تفسيرالتهذيب و تفسيرالموجز. تفسيرالتهذيب كه مبتنی بر آرا و عقاید مکتب معتزله و به زبان عربي و در بيست مجلّد تنظيم و تألیف شده تفسيري است که ترتيبي بسيار زيبا و هنرمندانه دارد و با توجه به آنكه پيش از تفسير الكشّاف زمخشري (متوفی538هـ.) و تفسير مجمع‌البيان شيخ طبرسي (متوفی 548هـ) نوشته شده، از قديمي‌ترين تفاسير جامع محسوب ميشود. يكي از پژوهشگران معاصر عرب، به نام عدنان زرزور، كتابي با عنوان «الحاكم‌الجشمي و منهجه في تفسيرالقرآن» به رشته تحرير درآورده و در اين كتاب، با اشاره به شرححال و آثار حاکم جشمی، به بیان تحلیلی تفسیر و روش تفسيري آن به تفصيل پرداخته و سپس آراء و دیدگاههای او را در زمینه برخی مباحث علوم قرآنی و کلام بیان کرده است.
حكيم مسعود صوابي
فخرالزمان ابوالمحاسن مسعودبن حكيم علي صوابي، عالم و اديب و شاعر و مفسّر و فقيه نامي قرن ششم و از اولاد «عزيزيان» و از شاگردان ابوحامد محمدغزالي (متوفي 505هـ) بوده است. پدرش حکیم عليبن احمدبن علیبن عباس صوابي، نيز از حکما و متکلمین و شعرای نامی دوران خود در سبزوار بود.
ابوالحسن بيهقي درباره فخرالزمان صوابی مي‌نويسد: «يگانه عهد بود و محترم به نزديك وزراء و اكابر، و او را ثروتي و بسياري تمام مساعدت نمود...». يكي از فُضلا در هنگام فوت به ديدارش رفت. مسعود صوابي به او گفته بود: «خوش سفري در پيش دارم، به عالمي مي‌روم كه آنجا ظلم نيست، «لاظلم اليوم»؛ هراس من از عدل است و اميد به فضل است و عالَمي را وداع مي‌كنم كه بيم از ظلم است و به عدل و فضل هيچ اميد نيست، اگر هيچ نيست نه مرجع و مآب من با رَبّالعزّه است».. سرانجام وی در روز هیجدهم محرم 544 درگذشته است.
آثار علمي و تفسيري
فخرالزمان مسعود صوابي، شاعری سرشناس درعصر خود بوده و اشعارش به عربي شهرت بسيار داشته است. ديوان اشعار او مجلدي بزرگ بوده و علاوه برآن، آثار و تصانيف بسياری به رشته تحریر در آورده است؛ از جمله صيقل‌الالباب، قوامع‌و لوامع در علوم اصول، التنقيح در اصول فقه، تذكير درچهارمجلد، نفثة‌المصدور، اعلاق‌الملوّين و اخلاق‌الاخوين و شرح الحماسه و تفسير كتاب الله‌تعالي كه مهمترين اثر قرآني وي بوده است.
ابوجعفرك احمد بيهقي
ركن‌الدين‌ابوجعفر احمدبن عليبن ابوجعفر محمدبن ابوصالح بيهقي، معروف به «بوجعفرك»، از بزرگان علم وادب در اواخرقرن پنجم ونيمه اول قرن‌ششم بوده است. جدش ابوجعفر محمدبن ابیصالح احمدبن محمد بيهقي، از مشايخ و عرفاي قرن‌چهارم و اوايل قرن پنجم هجري و از ده كلم‌آباد يا كليم‌آباد ( گليمآباد نزديك عليك سبزوار) بوده است.
ابوجعفرك بيهقي، مدت زيادي در نيشابور به تدريس علم و ادب پرداخت و پاره‌اي از وقت خود را به تأليف و تصنيف گذراند. او امام جماعت مسجد جامع قديم نيشابور بود و هيچ‌گاه، جز در اوقات برگزاري نماز، ازخانه خارج نمي‌شد، ليكن مردم‌براي فراگيري‌علم واستفاضه ازمحضرش، به‌ديدارش مي‌شتافتند. ابوالحسن بيهقي ازجمله شاگردان اين اديب و قرآنپژوه سبزواري بوده است.
اين اديب نامي، پس از نماز عصر، آخرين روز، از ماه رمضان سال 544 در نيشابور درگذشت و در روز عيد فطر، در مسجد جامع قديم نیشابور گروه كثيري از مردم بر او نماز گذاردند و او را در مقبره نوح به خاك سپردند.
آثار علمي و قرآني
ابوجعفرك، آثاري درعلم لغت وعلوم قرآنی دارد كه‌عبارت‌اند از: تاج‌المصادر كتابي‌است درلغات عربي به‌فارسي كه به چاپ رسيده، ينابيع‌اللّغه در لغت‌عربی و المحيط بلغات‌القرآن درشرح واژههای قرآن.
المحيط بلغات‌القرآن كه شامل برخي لغات قرآن مجيد است، به کوشش آقاي حسین شفیعی فریدنی، در سال 1375شمسی در سومین مجموعه «ميراث اسلامي ايران» به چاپ رسيده است. اخيراً اين كتاب با تحقيق مجدّد چاپ و منتشر شده است.
شیخ طبرسی
امینالاسلام شیخ فضلبن حسن طبرسی، معروف به شیخ طبرسی، یکی از مفاخر و علمای بزرگ شیعه میباشد. وی در اواخر قرن پنجم متولد شده است. اصالتاً از تفرش نزديك ساوه بوده است؛ زیرا طَبرِس معرّب تَفرِش است. طبرسی در مشهد مقدس زندگی میکرده و در اثر آشنایی با آلزباره در سال 523 به سبزوار مهاجرت کرده و به تدریس و تألیف مشغول شده است.
وی در فقه، تفسیر، نحو، لغت، شعر، جبر و مقابله و حساب استاد بود و از عبداللهبن محمد بیهقی- نواده حافظ ابوبکر احمد بیهقی- حدیث روایت کرده است. شیخ طبرسی مدت 25 سال در سبزوار- که یکی از مراکز تشیع بود در مدرسه فخریه- که به مدرسه دروازه عراق و مدرسه کهنه نیز معروف است- به تدریس و تألیف کتابهای متعددی پرداخته که بالغ بر20 جلد است.
سرانجامدرشب عیدقربان (10ذیحجه) سال548 درسبزوار درگذشت. جنازهاش را به مشهد حمل کردند و در قبرستان معروف به «قتلگاه» در شمال حرم مطهّر امامرضا(ع)– در سمت خیابان طبرسی امروزی– به خاک سپردند. در این اواخر آرامگاهي بر آن بنا نمودهاند.
آثار علمي و تفسيري
طبرسي آثار ارزشمندي دارد، ازجمله: اعلامالوری باعلامالهُدی در شرح زندگانی معصومین(ع)، نثرالآلیشامل برخی سخنان گهربار امام علی(ع)، تاریخالموالید درتاریخ وانساب، آدابالدینیهو...مهمترين آثار قرآني ايشان، سه تفسير ممتاز به شرح زیر است:
1- تفسیر مجمعالبیان لعلومالقرآن: این کتاب، تفسیری جامع بر قرآن مجید است و از تفاسیر ممتاز شیعه به شمار میرود و در ذیقعده 538 در سبزوار و در 10جلد نوشته شده و از نظرادبی و حسن تألیف بینظیر است و بارها در ایران، مصر و بیروت و... به چاپ رسیده است.
2- جوامعالجامع: این تفسیر در حقیقت چکیده و تلخیصی از مجمعالبیان است که به همت دانشگاه تهران منتشر شد و سپس با ترجمه فارسی گروهی از فضلا در انتشارات آستان قدس رضوی مشهد در 6جلد به چاپ رسیده است.
3- الکاف للشاف: او این تفسیر را بعد از مجمعالبیان و با توجه به لطایف تفسیر الکشّاف جارالله محمود زمخشری به رشته تحریر درآورد.
ابوالحسن علي بن زيد بيهقي
ظهيرالدين ابوالحسن عليبن زيدبيهقي، معروف به «ابن‌فُندق»، يكي از برجسته‌ترين علما و ادبا و قرآنپژوهان قرن ششم هجري ميباشد كه در سال 493 در ششتمد سبزوار زاده شد. در سال 507 در نيشابور در حضور پدر با حكيم‌خيام نيشابوري ملاقاتي داشت. از ابوجعفر احمد مُقري بيهقي و دیگر مشایخ نیشابور وشهرهایی چون مرو دانش اندوخت. پس از سفرهایی که شهرهای مختلف داشت، به نيشابور رفت و در آنجا تدريس و تأليف مشغول شد.
او اديب، نحوي، لغت‌شناس، شاعر، طبيب، حكيم، رياضيدان، منجّم و موّرخ و مردي نكته‌سنج و دقيق‌النظر و جامع‌الاطراف و مورّخي امين و محدّثي موثّق بود. وسعت اطلاعات علمي‌اش چنان بود كه حدود 74 كتاب و رسالۀ نفيس و ذي‌قيمت به زبان عربي و فارسي نوشته است كه هر كدام، دلالت بر تبحّر وي در علوم زمانش دارد.
این قرآنپژوه نامی در زمینه علوم قرآنی و تفسیر نیز صاحبنظر بود. چنانکه خود ذكر كرده در سال 555 دانشمنداني از حدود تركستان- كه به قصد حج به مكه مي‌رفتند- به نزدش آمدهاند. وی در این زمینه در تاریخ بیهق (ص41) مي‌نويسد: «بر من تفاسير خواندند و اجازت احاديث ستدند». اين حكايت، گواه تبحّر و دانش ابن‌فندق در علم تفسير و حديث است. سرانجام، در سال 565 در سن هفتاد و دو سالگي در ششتمد چشم از جهان فرو بست. آرامگاه وي در مكاني مرتفع، در باغي زيبا در شهر ششتمد بنا شده است.
آثار علمي و قرآني
مهمترين آثار علمي ابوالحسن بيهقي عبارتاند از: تاريخ‌بيهق، در تاريخ و جغرافياي ناحيه بيهق (سبزوار فعلي)، المعارج درشرح نهج‌البلاغه، تتمه صوان‌الحكمه، لباب‌الانساب در علم انساب، مشارب‌التجارب و وشّاح الدمية‌القصر. آثار قرآنی این پژوهشگر نامی سبزوار عبارتاند از: 1- احكام‌القرائات، 2- قرائن آيات القرآن، 3- اسئلة‌القرآن مع‌الاجوبه، 4- اعجاز القرآن و 5- حصص‌الاصفيا في قصص‌الانبياء در دو جلد به فارسي که متأسفانه هیچکدام از آنها در دسترس نیست.
مولانا كمال‌الدين حسين‌بن علي سبزواري، مشهور به «واعظكاشفي»، از بزرگان پرآوازه قرن نهم است. واعظ كاشفي داراي صدايي خوش و بياني دلپذير بود، در سال 860 به علت خوابي كه ديد، به هرات رفت. در نزد امير عليشير نوايي- وزير سلطان‌حسين بايقرا- مكان و مرتبتي بسيار يافت و به ترغيب و تشويق او، تصانيف و تأليفات متعددي به رشته تحرير درآورد و در آن شهر به منصب وعظ وخطابت رسيد. كاشفي در سال 910 ديده ازجهان فروبست. در سبزوار بناي يادبودي براي اين عالم نامي شيعه ساخته شده و در ارديبهشت سال 1386 به همت دانشگاه آزاد اسلامي سبزوار، همايش نكوداشتي براي وي برگزار شد و مجموعه مقالات آن همايش نيز اخيراً در انتشارات بيهق چاپ و منتشر شده است.
آثار علمي و تفسيري و قرآني
برخی ازتأليفات واعظ كاشفي عبارتاند از: الرسالة‌العليّه، اخلاقمحسني، روضة‌الشهداء، فتوت‌نامه، بدايع‌الافكار في‌صنايعالاشعار، انوار سهيلي، لب‌لباب‌مثنوي، آيينه‌اسكندري، سبعة كاشفيه و... آثار تفسيري وي كه در شمار تفاسير مهم فارسي است، عبارتاند از:
1- جواهرالتفسیر که به العروس و تفسیر زهراوین نیز معروف است. در اين تفسير، كلمات عارفانه واعظكاشفي مشهود است. اما ناقص است. جلد اول اين تفسير به چاپ رسيده است.
2- مختصر جواهرالتفسير: كاشفي جواهرالتفسير را خلاصه كرده و به تفسير آيات تا آخر قرآن كريم اهتمام ورزيده است.
3- مواهب‌عليه يا تفسيرحسيني: واعظكاشفي آن را پس از «جواهر التفسير»، بر وجه اختصار تأليف كرد. مواهب‌عليه بعد از تفسير ابوالفتوح رازي، از جمله ارزنده‌ترين تفسيرهايي است كه به فارسي‌ودر در چهار مجلد، در انتشارات «اقبال» تهران منتشر شده است.
4- المرصد الانسي في استخراج اسماءالله‌الحسني در ذکر و خواصّ نامهای حقتعالی.
شيخ محمدرضا سبزواري
شيخ محمدرضا بن حاج محب علي سبزواري از حفّاظ و قرّاء آستان قدس رضوي در قرن يازدهم بوده است. جدش شيخ عمادالدين علي شريق قاري‌بن نجم‌الدين محمود قاري است كه كتابي در تجويد دارد. پدرش، شيخ محب‌علي حسيني (متوفي 979 هـ.) نيز از فضلاي زمان خويش بود.
وي استاد مولا مصطفي قاري (متولد 1007 هـ) و سيدمحمدتبريزي بود. او در سال 1055 در مشهد درگذشته و در رواق شريف (سمت شرق حرم امام رضا(ع)) به خاك سپرده شده است. بيش از اين اطلاع چنداني از اين قاري قرآن در دسترس نيست.
اثر قرآني
با توجه به اينكه شيخ محمدرضا بن حاج محب علي سبزواري از قاريان برجسته زمان خويش بوده، كتابي از وي با عنوان: تحفة‌المحسنين، در تجويد قرآن مجيد، به فارسي به يادگار مانده است. وي آن را به نام ميرزا محمدمحسن رضوي- متولي آستان قدس رضوي- تأليف كرده و آغازش اين بيت را آورده است:
اي رب مهيمن عزيز محسن هم خالق انساني و هم رازق جن
يك نسخه از اين كتاب در مدرسه ميرزا جعفر در صحن عتيق آستان قدس رضوي موجود بوده است.
ملاحسن قاري، خطيب، شاعر، واعظ و قاري قرآن سبزواري در قرن يازدهم بوده كه مدت چهل سال در مشهدمقدس ميزيسته است. وي مدتي در مسجدگوهرشاد به وعظ مي‌پرداخته و به احتمال قوي در شمار قاريان آستان قدس بوده است. اطلاع چنداني از اين واعظ و قاري قرآن در دست نيست. اما آثاري چند از او به جا مانده است. وي در حدود 1090 درگذشته است.
آثار علمي و قرآني
از جمله آثار علمي و قرآني ملاحسن قاري، آثار زير است:
1- مطالع الاسرار، في شرح مشارق الانوار: اين كتاب در شرح «مشارقالانوار اليقين في حقيقه اسرار اميرالمومنين(ع)» رضي‌الدين رجب حافظ برسي- از دانشمندان قرن نهم هجري- است. ملاحسن قاري، شرح اين كتاب را - زماني كه قصد داشت به عتبات برود، نوشته و آن را در سال 1090 هجري به پايان رسانده و فضايل اهل بيت(ع) را بر آن افزوده است.
2- ابواب البيان: اين كتاب به فارسي و در خطبه و موعظه است. 3- شرحي بر روايت «حدوث اسماء» كتاب كافي شيخ كليني. 4- تبصرة القرّاء در تجويد به زبان فارسي.
سيدجعفر سبزواري از علماي قرن دوازدهم و اوايل قرن سيزدهم و از معاصران علامه بزرگ آقاوحيد بهبهاني، و ميرزا مهدي شهيد و عالمي وارسته و فقيهي پرهيزكار بود. وي خواهر زاده سيدمحمدبن ميرزاشاه قاسم سبزواري بوده و از محضر پرفيض او استفاده كرده است.
مؤلف «فردوس‌التواريخ» گفته كه: تصنيفات او در كتابخانه من موجود است و او قريب دويست جلد از كتابهايش را وقف [طلاب مشهد] كرده و توليت آن را به ملااحمد هراتي داده است. ملاسيدجعفر سبزواري در سال 1218 در مشهد درگذشته و در كنار دايي‌اش، در يكي از حجرات شمالي در صحن جديد مدفون است.
آثار علمي و قرآني
از جمله آثار علمي و قرآني او، اين آثار قابل ذكر است:
1- رياض‌الانوار في احوال ائمة الاطهار: در شرح احوال امامان شيعه(ع) و اثبات عصمت آن بزرگواران؛ 2- اسرار الصلوة: در اسرار و فلسفه نماز؛ 3- رساله في حرمة شرب التتن: در تحريم كشيدن توتون؛ 4- رساله في علم القرائت: اين رساله در تجويد و قرائت است.
ملا زين‌العابدين سبزواري از نوادگان محقق سبزواري و فرزند محمدعلي سبزواري بوده است. او مردي فاضل و عالم و قاري قرآن و از معاصران حكيم حاج ملاهادي سبزواري بود. اطلاع بيشتري از اين قرآنپژوه سبزواري به دست نيامده، جز اينكه ميدانيم فرزندي عالم و فاضل به نام شيخ آقاحسن سبزواري داشته كه وی، از شاگردان مستعد و برجسته حكيم سبزواري محسوب میشده است.
اثر قرآني
از جمله آثار قرآني ملازين‌العابدين سبزواري، كتابي است موسوم به المشجر يا شجره طيّبه في‌تجويد القرآن، كه در دوازده باب و يك خاتمه و به زبان عربي در علم تجوید است كه از شهرت نسبتاً خوبي برخوردار بود.
مؤلف آن را به امر سيداسدالله‌بن حجتالاسلام شفتي (متوفي1290هـ.) از عربي به فارسي ترجمه كرد كه اين ترجمه در سال 1286 و پس از آن چندين بار، به ضميمه قرآن كريم به چاپ رسيده است.
حكيم حاج ملاهادي سبزواري
حکیم حاج ملاهادي سبزواري، متخلص به «اسرار»، معروف به «حكيم سبزواري»، بعد از ملاصدرا، بزرگترين و مشهورترين حكيم الهي وفيلسوف درسه چهار قرن اخير و پرآوازهترین دانشمند سبزواری در تاریخ سبزوار است. وي به سال 1212قمري درسبزوار، به دنيا آمد. در سن هفت يا هشت سالگي شروع به آموختن صرف و نحو و علوم مقدماتي كرد. به مشهد رفت و به تحصيل ادبيات عرب و فقه و اصول روي آورد. سپس آنجا را به قصد اصفهان ترك كرد و مدت هشت سال به تحصيل علوم اسلامی صرف كرد. دوباره به مشهد بازگشت و در آن شهر به تدریس پرداخت.
وی حدود سالهاي 1247قمري، به سبزوار آمد و درسفري از آنجا به حج رفت كه اين سفر حدود دوسال طول كشيد. در بازگشت، دركرمان ماند و به سير و سلوك روی آورد. در آنجا با دختر خادم مدرسه‌اي ازدواج كرد و پس از آنكه شهرتش درشهركرمان پيچيد، به‌سبزوار بازگشت و به تدريس پرداخت. در سبزوار جلسه درس مشهوري داشت وبه احياي مكتب فلسفی ملاصدرا پرداخت تاجايي كه اوبزرگترين شارح افكار ونظريات و تعليمات مکتب فلسفی ملاصدرا شناخته شده است.
بعضي ازشاگردان او عبارتاند از: افتخارالحكما، حاج ميرزاحسين علوي سبزواري، آخوند ملاحسينقلي همداني‌درجزيني، صدرالعلماءعلوی، شيخ‌عبدالحسين شيخ‌العراقين و اديب پيشاوري.
حكيمسبزواري صاحب‌كرامات ومقامات معنوي بود وسرانجام در28 ذي‌حجه 1289 در سبزوار درگذشت و در باغ خود- که اینک واقع در جنوب میدان کارگر است- به خاک سپرده شد.
آثار علمي و قرآني
از جمله آثار و تأليفاتش كه رويكرد قرآني دارد، عبارتاند از: اسرارالحكم و شرح اسماءالحسني يا شرح‌جوشن كبيرو شرح دعاي صباح است. ديگر آثار علمي و ادبي حكيم سبزواري عبارتاند از: ديوان اشعار، شرح مثنوي معنوی، شرح منظومه در منطق وحكمت (مشهورترين اثر علمي حكيم سبزواري)، حاشيه بر اسفار و حاشيه بر زبدةالاصول شيخ بهايي و...
سيد محمدمهدي علوي كيذقاني
حجتالاسلام سيدمحمدمهدي علوي، فرزند ملاسيدابراهيم‌بن سيدمعصوم علوي كيذقاني و از علما و نويسندگان قرن چهاردهم هجري است. او در سال 1326قمري در سبزوار ديده به جهان گشود. يكساله بود كه همراه خانواده‌اش به كاظمين هجرت كرد. پس از پايان دوران كودكي به همراه پدر به كربلا رفت و مقدمات علوم اسلامي را نزد پدر و ديگر علماي عراق فرا گرفت و در فقه و ادبيات دستي داشت.
ايشان به همراه خانواده‌اش در محرم 1344قمري به سبزوار بازگشت و در اين شهر مشغول تحصيل و فقه و اصول شد تا اينكه در ايام جواني در زمان حيات پدرش ملاسيدابراهيم در سال 1350قمري ديده از جهان فرو بست. حجتالاسلام حاج سيدمحمدحسن علوي كيذقاني- عالم برجسته معاصر سبزوار- فرزند برومند ايشان است.
آثار علمي و قرآني
مرحوم حجتالاسلام سيدمحمدمهدي علوي، آثاري در زمينههاي فقهي و تاريخي و قرآني به رشته تحرير در آورده است. از آن جمله: خيرالتحف: در جواز سجده بر آجر و سفال؛ کتابی در شرح حال علماي معاصر؛ نابغة العراق: در شرح احوال سيدهبة‌الدین شهرستاني؛ انيس العلماء و جليسالادباء: به سبك«كشكول» شيخ بهايي و تاريخ طوس او المشهدالرضوی: تاريخي مختصر در مورد شهر طوس و مشهد که به چاپ رسیده است.
مهمترين اثر قرآني اين محقق و فاضل، «محکمالبرهان فی اعجازالقرآن» نام داشته است كه متأسفانه در دسترس نيست.
آيتالله حاج ميرزاحسين‌بن ميرزامحسن علوي‌عريضي، از علما وسادات شهير سبزوار و ازعلما و فقهاي برجسته سبزوار درقرن چهاردهم، درسال 1268در روستاي آزادمنجير- در ده كيلومتري شرق سبزوار- ديده به جهان گشود.
درپنج‌سالگي، شروع به‌آموختن ادبيات‌كرد. وي‌كه ازهوش سرشاري برخوردار بود، مقدمات علوم اسلامي، چون منطق وفلسفه وفقه و اصول را در سبزوار فراگرفت وچون قدم به سن18 سالگي گذاشت، وارد درس حكيم سبزواري شد.
او پس از فوت حكيمسبزواري، به كربلا ونجف و سامراء رفت و به تحصيل مشغول شد تا اينكه به درجه اجتهاد رسيد. حاج ميرزاحسين علوي درجامعيت وتحقيق درعصرخويش بي‌نظير شناخته‌شد. گويند: تجليلي كه ميرزاي شيرازي از او در «تصديق اجتهادش» كرده، از احدي نكرده است. آيتالله حاج سيدحسين علوي سبزواري عمرطولاني داشته و به «علویبزرگ»، و «مجتهدكبير» معروف بوده و سراسر عمر خويش را به تدريس و تأليف و تربيت شاگردان خويش سپري كرده است. در 1352قمري در سبزوار ديده از جهان فروبست و درجنوب غربي مقبره حكيم سبزواري به خاك سپرده شد.
آثار علمي و قرآني
آيتالله حاج سيدحسين علوي تأليفاتی درتفسیر و اصول فقه وفلسفه داشته، از جمله آثار قرآني وعلمي او عبارتاند از: تفسير آيه «الخلافه»، تفسير آيه «نور»، ارجوزه در فلسفه و حاشيه بر فرائدالاصول.
حاج سيدبرهان‌الدين عبدالله موسوي، معروف به برهان‌الواعظين وحاجی برهان و متخلّص به برهان، فرزند مرحوم سيّدحسنبن سيّدعبدالرحيم بن سيدعلي‌اصغرموسوي سبزواري است. بنا به قول مشهور، مرحوم سيدعبدالله برهان، عموي پدر آيتاللهالعظمی سيدعبدالاعلي سبزواري بوده است.
حاجي برهان، درسال 1305قمري (1266شمسي) درسبزوار ديده بهجهان گشود. اودر ابتدا ازمحضر پدرش و برخي علماي سبزوارومشهد بهره برد. حاجیبرهان، مردي محقق، متكلم، مفسّر، محدث، اديب و عالمي‌بصير، فاضلي روشن‌ضمير و محبوب عام وخاصّ، اهل وعظ و خطابه و در ضمن فردي بسيار خوشبرخورد و شوخطبع بود.وي امامت‌جماعت «مسجد پامنار» سبزوار رابرعهده داشت وهمانجا به تفسيرقرآن ميپرداخت تا اينكه در سال 1384قمری (1343ش) در سبزوار ديده ازجهان فروبست ودر منزل حاج محمدتقي اسكويي- كه در حاشيه خيابان ابوريحان ونرسيده به ميدان كارگر فعلي قراردارد- به خاك سپرده شد
آثار علمي و ادبي و قرآني
برهان درشعر و ادب دستی داشت و ديوان اشعار وی، بيشتر شامل غزل وقصيده و مثنوي و ديگر سرودهها و تحقيقات او به فارسي وعربي بوده و درچاپخانه اسرارسبزوار به چاپ رسيده است. ازجمله آثار ايشان، مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:
1- تفسيرآية‌الخلافه (سورهبقره/ 28): وي در اين تفسير، سعي كرده مواردي را كه استادش آيتالله سيدحسين علوي آزادمنجيري درتفسير اين آيه‌بيان نكرده، بيانكند؛ 2- غاية الافادة في‌اسرارآية‌الشهادة درتفسير آيه شريفه «شهدالله‌انّه‌لااله‌الاّهو» (آلعمران/18)؛ 3- حقيقة‌الابداع فيكلمة الاسترجاع: درتفسيرآيه استرجاع: انّالله‌وانّااليهراجعون (سورهبقره/ 156)؛ 4- الجوهرالفريد في‌اسرارسورة‌التوحيد: درتفسير سوره توحيد يا اخلاص؛5- الكواكبالاسعد في‌مولد سيّدنامحمّد(ص)؛ 6- رساله في‌البداء يا رساله مشكاة‌الضياء في شرح مسألة البداء: به عربيكه در انتهاي ديواناشعار ايشان به چاپ رسيده است؛ 7- اللطمة علي منكريالعصمة: در اثبات عصمت معصومين(ع).
حاج شيخ وليالله اسراري، يكي از علما وفضلاي معاصر و از نوادگان حاج ملاهادي سبزواري، و فرزند شيخ محمدابراهيم اسراري ميباشد. نام اصلي‌اش محمد است وليكن به «وليالله» مشهورشده است. او درسال 1321قمري درسبزوار ديده به جهان گشود. مقدمات تحصيل را درمحضر علماي سبزوار و سپس علمای بزرگ نجف اشرف فراگرفت.
شيخ وليالله اسراري درسال 1371قمري به زادگاه خويش بازگشت و در حوزه علميه فخريه‌و فصيحيه به‌تدريس وتحقيق وتأليف پرداخت و شاگرداني چند، در رشته‌هاي مختلف علوم و معارف اسلامي تربيت كرد تا اينكه درسال 1364شمسي(1405قمري) درگذشت و درجنوب مقبره حكيم سبزواري، به خاك سپرده شد.
آثار قرآني و علمي
برخی تأليفات و آثار علمي و قرآني حاج شيخ وليالله اسراري عبارتاند از: گنجينه صفات يا راهنماي جمال و جلال؛ گنجينه اسرار يا راهنماي جوان؛ يكتاپرستي؛ تاريخ نوين در احوالات معصومين؛ شرح حال حاج ملاهادي سبزواري و اولاد و اعقاب وي؛ شرححال شيخ عليبن ابي‌طيب نيشابوري و كتاب شرح كلمه طيبه «لااله الاالله الملك الحقالمبين».
حاج سید ابوالفضل کمالی، فرزند آقامیرزا فاضل هاشمی- اديب و عالم فاضل سبزواري است، كمالي متولد 1282شمسي در سبزوار و از علما و خطبای نامور معاصر است که در حدیث، ادب، فلسفه و عرفان استاد بود. او مدتی در سبزوار و مشهد زیست. سرانجام به تهران رفت و در آنجا به وعظ و خطابه و تدریس پرداخت و به تربيت شاگرداني پرداخت.
استاد محمد خواجوی- مترجم نامی قرآن کریم- از جمله شاگردان او بود و مقدمات ادبیات عرب و منطق را از او فراگرفت. حاج سید ابوالفضل کمالی در سال 1365شمسي درگذشت و در امامزاده عبدالله تهران به خاک سپرده شد.
آثار علمي و قرآني
از جمله آثار علمي و قرآني سيدابوالفضل کمالی، «المحمدیۀالبیضا» (ناتمام)، «علویۀالعلیا» (چاپ 1348ش)، «شرح حرکت جوهری ملاصدرا»، مقالاتی در «شرح عهدنامه مالک اشتر» (چاپ در روزنامه اطلاعات/ 1334-1336ش) و انتشار هفتهنامه «هزار و یک دفتر معرفت» در مشهد و ماهنامه «فکرت» است. مهمترين پژوهش ادبي و عرفاني وي با رويكرد قرآني، «تفسیرات عرفانی ازقرآن واشعار حافظ ومولوی» است.
استاد محمدتقي‌شريعتي، فرزند شیخمحمودمزینانی، از استادان و مفسران و علماي مبارز معاصر است كه عمر پربارخويش را در راه حقانيت اسلام و مکتب تشیع صرف كرد. وي درسال 1286شمسي، در يك خانواده روحاني در مزينان- از بخش داورزن سبزوار- چشم به جهان گشود. پدرش شيخ محمود شريعتي، فرزند آخوند ملاقربانعلي مزيناني بود. حدود سال 1306 شمسي براي ادامه تحصيلات ديني به مشهد رفت و به تحصيل پرداخت. استاد شريعتي، تدريس در مدارس جديد را از سال 1311شمسي در مشهد آغاز کرد.
پس از شهريور سال 1320 كه فعاليت‌هاي سياسي آزاد شده بود، حزب توده، تبليغات شديدي را برضد دين وترويج كمونيسم، در بين جوانان و نوانديشان آغاز كرد. با ديدي روشنفكرانه، بنا به نياز جامعه آن روز، براي هدايت نسل جوان دست به تشكيل «كانون نشر حقايق اسلامي» زد. دربين سالهاي 1320 تا 1323 جلسات تفسير قرآن را آغاز كرد و مناظرات و مبارزات خود را با حزب توده گسترش داد. در سال 1336 گرفتار ساواک شد وحدود يك ماه و اندي به همراه دکترشریعتی در زندان قزلقلعه تهران زنداني بود.به درخواست استاد شهيدمرتضي مطهري ازسال 1337 تا1340شمسي به دانشكده الهيات ومعارفاسلامي مشهدرفت وبه تدريس تفسيرقرآن و نهج‌البلاغه پرداخت. مدتي درحسينيه ارشاد تهران به سخنراني پرداخت و پس از بسته شدن آن مكان، به مشهد رفت و به فعاليت‌هاي اجتماعي و تأليف آثار خود پرداخت تا اينكه در31فروردين 1366دارفاني را وداع گفت و در مشهد به خاك سپرده شد.
آثار قرآني و علمي
ازجمله آثار وتأليفات قرآني و علمي استاد محمدتقي شريعتي آثار زير قابل ذكر است:
تفسیرنوین (یکجلد، جزء30 قرآن) كه با رويكرد جديد به تفسير قرآن پرداخته و بارها در انتشارات دفتر فرهنگ اسلامي تهران منتشر شده است، علی(ع) شاهد رسالت، چرا حسین(ع) قیام کرد، مهدي(عج) موعود اُمم، فایده ولزوم دین، وحی ونبوت درپرتو قرآن، امامت درنهجالبلاغه، خلافت وولایت از نظرقرآن وسنّت و نيزترجمه: عباسه خواهر هارونالرشيد، مباني اقتصادي دراسلام وتأثیر هنرهای مسلمین بویژه ایرانیان در اروپا ...
دکتر علی شریعتی
دکترعلی شریعتی درسال 1312شمسي در روستای کاهک مزینان متولد شد. پس از اتمام تحصيلات به دانشسراي مقدماتي تربيت معلم مشهد رفت و پس از اتمام دوره‌هاي لازم، درسال 1331 به عنوان معلم در احمدآباد مشهد به تدريس مشغول شد. درسال 1335 به دانشكده ادبيات مشهد وارد شد. درسال 1336 دكتر و پدرش و با عده‌اي از همرزمانش، گرفتار ساواك و در زندان محبوس شد. بعد از آزاد شدن از زندان، در سال 1339ش، به فرانسه‌رفت ودردو رشته «تاريخ» و«جامعه‌شناسي‌مذهبي» دردانشگاه واليانس سوربن به تحصيل پرداخت.
در سال 1959م (برابر با 1339ش) به سازمان آزادي بخش الجزاير پيوست و سخت به فعاليت سياسي پرداخت. در سال 1343 پس از گرفتن درجه دكترا، به ايران بازگشت و با عنوان «استاديار تاريخ» وارد دانشگاه فردوسي مشهد شد. در سالهاي 1346 تا 1352شمسي به تهران رفت و در حسينيه ارشاد تهران و ديگر محافل دانشگاهي، به سخنراني پرداخت. در مهرماه 1352 حسينيه ارشاد، توسط ساواك تعطيل شد و توسط ساواک به زندان افتاد. پس از آزادی، به فرانسه رفت تا اينكه در 29خرداد 1356 به طور مرموزي در لندن جان سپرد. جنازهاش را به سوريه انتقال داده، در «زينبيه» دمشق به خاك سپردند.
آثار قرآني و علمي
از دكتر شريعتی بیش از200 کتاب و مقاله بجای مانده است که میتوان به موارد زیر اشار نمود: اسلام شناسی، امت وامامت، ایدئولوژی، مجموعه مخاطبهای آشنا، پدر مادر ما متّهمیم، حج، شیعه، فاطمه فاطمه است، کویر و...
ازجمله آثار قرآني دكتر شريعتي، تفسير سوره روم است كه به چاپ رسيده است. كاربرد آيات در آثار دكتر شريعتي نيز كتابي است كه از ميان مجموعه آثار آن انديشمند نامي، گزينش و جمع و تدوين و منتشر شده است.
آیتالله شيخ محمد سبزواري
آیتالله شيخ محمدبن حبیبالله عزیزی سبزواري، از علماي معاصر شيعه است که به سبب مدت اقامت زیادش در نجف به نجفی نیز شهرت یافت. ايشان در سال 1318قمری در فريومد سبزوار دیده به جهان گشود. قرآن و دروس مقدماتی را در زادگاهش فراگرفت. پس از تكميل تحصيلات اوليه، به مشهد مقدس مهاجرت کرد و در آنجا تا مرحله سطح خواند.
بعد از اخراج آیتالله میرزا حسین قمی از مشهد به سبب مخالفت با اعمال ضددینی رضا شاه پهلوی، وی به همراه آن عالم برجسته به عراق رفت. در کربلا نزد او به تحصیل پرداخت و برای تکمیل علوم اسلامی و دروس فقه و اصول به رهسپار نجف اشرف شد و از محضر علمایی چون: آیتالله نائینی و آیتالله عبدالهادی شیرازی بهره برد و نزدیک به چهل سال در همان شهر باقی ماند و به تحصیل و تدریس پرداخت تا اینکه در سال 1380قمری به قم مهاجرت کرد و تدریس فقه و اصول را در آنجا از سرگرفت و مسجد بزرگی را بنا گذاشت.
شيخ محمد سبزواري در سال 1368ش (1309هـ.ق) در شهر مقدس قم دار فاني را وداع گفت و در حرم مطهر حضرت معصومه(ع) به خاک سپرده شد.
آثار تفسيري
آیتالله شيخ محمدبن حبیبالله عزیزی سبزواري از مفسرين معاصر به شمار مي‌رود. از جمله آثارش: «الجديد في تفسير القرآن المجيد» در 7 مجلد، و به روش تحلیلی و ابلاغ پیام قرآن به کمکآیات وروایات اهلبیت است ونخستین بار درسال 1402قمري در «دارالتعارف للمطبوعات» بيروت به چاپ رسيده و مختصر اين تفسير نیز در یک مجلد با عنوان «ارشادالاذهان الی تفسیرالقرآن» منتشر شده است.
آيتاللهالعظمي سيدعبدالاعلي موسوي سبزواري، فقيه و مفسر و قرآنپژوه بزرگ جهان تشيع و از مفاخر علمي و برجسته اسلام دردوره معاصر، در هيجدهم ذي‌حجه 1329هـ.ق (1290ش) در سبزوار ديده به جهان گشود. مقدمات ادبيات عرب و فقه و اصول را از پدرش مرحوم آقاسید علیرضا موسوی و آيتالله سيدعبدالله برهان (متوفي 1384هـ.) فراگرفت.
در سال 1340هـق به مشهد مقدس رفت و در آنجا از محضر بزرگان آنجا بهره برد. در سال 1348 هـ.ق به نجف اشرف رفت و در درس مدرسان این شهر شركت نمود و از آنان اجازه اجتهاد كسب كرد و در حالي كه 36 سال داشت، در سال 1365هـ.ق خود عهده‌دار تدريس خارج فقه و اصول شد و به تربيت شاگردان و دانشوران پرداخت.
آن مرحوم در جنبش و قيام معارضان عراقي درسال 1370ش، نقش هدايت و رهبري داشت. او هرگز با رژيم بعث حاكم بر عراق سازش ننمود. بعد از رحلت آیتالله العظمی خویی، مدیریت حوزه علمیه نجف اشرف حدود یک سال بر عهده آن بزرگوار بود. سرانجام در روز 25مرداد 1372ش (برابربا 27صفر 1414هـ.) شب رحلت رسول خدا(ص) در نجف اشرف درگذشت و در همانجا در مسجدي كه محل درسش بود، به خاک سپرده شد. به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی سبزوار و حوزههاي علميه قم و سبزوار به مناسبت یکصدمین سال تولد آن مرحوم کنگره بزرگداشت آيتاللهالعظمي سبزواري، در اردیبهشت 1389ش در سبزوار و قم برگزار خواهد شد.
آثار تفسيري و علمي
از آثار وتأليفات علمي وتفسيري آیتالله سبزواري كتاب‌هاي زير قابل ذكر است:
«مواهبالرحمن» در 14جلد، درتفسيرقرآن كه متأسفانه به طور كامل چاپ و منتشر نشده است. ين تفسير به زبان عربي است و نخستين بار تا جلد چهارم آن، به سال 1404قمري در«مطبعة‌الآداب» نجف به‌چاپ رسيد. اخيراً درسال 1428قمري در انتشاراتدارالتفسیر تجديد چاپ شده است.
«مهذب‌الاحكام»، در فقه امامي در 30 جلد، «تهذيب الاصول» در دو جلد، «لباب المعارف»، «منهاج‌الصالحين»، در علم فقه و حاشيه بر بسياري از كتاب‌هاي فقهی و روایی و تفسیری شيعه، از جمله تفسیر صافی فیض کاشانی.
استاد سیدعلینقی امینسبزواری، متخلص به ابنامین، فرزند امینالشریعه، عالمی فاضل بود که در سال1297شمسي در سبزوار چشم بهجهان گشود. تحصیلات خود را در مدرسه فصيحيه سبزوار تا درجه کمال طیکرد. برخي از استادان وي عبارتاند از: آيت الله ميرزاحسن سيادتي، آقا ميرزا فاضل هاشمي، ميرزا مهدي فقاهتي و...
سیدعلینقیامین به تهران مسافرت کرد و مدت 42 سال در منطقه تهرانپارس اقامت گزيد در آنجا به تحقیق در علوم اسلامی و تاریخ اسلام و ترویج مکتب تشیع و امامت جماعت اهتمام ورزید. مدتي در مدرسه سپهسالار (مدرسه شهيد مطهري فعلي) به تدريس پرداخت. تا اينكه درسال 1372شمسی درگذشت ودرشهرری کنار حضرت عبدالعظیم به خاک سپرده شد.
آثار علمي و قرآني
سیدعلینقیامین شاعر و اديب و مورخ بوده و بيش از 20 كتاب به رشته تحرير در آورده است. ازجمله آثار علمي و قرآني اشان: تاریخ سبزوار، ذخیرۀالابرار، جلوه حق، دیوان اشعار، جلوه حق، ادعيه قرآني، عشره كامليه، ذخيرةالابرار، شرح دعاي كميل و... قابل ذكر است.
استاد محمود عادل سبزواری، یکی از استادان بنام صنعت بیمه کشور و از جمله قرآنپژوهان معاصر ایران محسوب میشود. جدّ مادری وی یعنی پدر مادر مادر استاد عادل مردی عالم و دانشمند به نام ملا ابوالقاسمبن احمدخان، معروف به «جناب قندهاری» بود كه کتابی با عنوان «ترجمان قرآن» در ترجمه لغات قرآن به فارسی سره داشته است. نسخه خطی این کتاب در نزد استاد محمود عادل است. عادل سبزواری در آذرماه سال 1294شمسی در سبزوار دیده به جهان گشود. اما جهان روی خوش به او نشان نداد و مادرش در بدو تولدش چشم از جهان فرو بست. او در تمام دوران تحصیل، از موفقترین شاگردان و سرآمد دیگران بود. وی در سال 1310 برای ادامه تحصیل در رشته ریاضی، به دانشسرای مقدماتی تهران رفت. در سال 1313 برخلاف میل خود، رشته تاریخ و جغرافیا را برگزید و سه سال بعد از دانشگاه تهران فارغالتحصیل شد.
با تأسیس شرکت بیمه ملی توسط احمد شفیق، محمود عادل برای نخستین بار وارد امور و کارهای بیمهای شد و از سال 1335 تاکنون بیش از نیم قرن است که بیشترین خدمات استاد عادل در این زمینه بوده و در شش شرکت بیمه، تصدّی بیمه عمر داشته است. علاوه بر این در مدارس و دانشگاههای مختلف از جمله دانشگاه علامه طباطبایی و شرکت بیمه اکو به تدریس دروس بیمهای پرداخته و صدها شاگرد و دانشجو را تربیت کرده است. با توجه به این خدمات ارزشمند و تألیفات و ترجمههای متعدد در زمینه بیمه، در سال 1384 به عنوان استاد برجسته «ریاضیات بیمه» شناخته شد و در سال 1384 در دوازدهمین نمایشگاه بینالمللی قرآن کریم با رتبه دوم کشوری، مفتخر به دریافت جایزه « برترین اثر قرآنی سال» گردید.
آثار قرآني
از جمله فعالیتهای علمی و ارزنده این استاد دو اثر قرآني وي عبارتاند از:
1- ترتیب و تنظیم الفبایی کتاب «مجمعالبحرین» فخرالدین طریحی، این اثر که شامل لغات قرآن و روایات است، توسط وی آن را بر مبنای حروف اول به آخر کلمات تنظیم و تدوین شده است.
2- ترجمه و تألیف «لغتنامه قرآن کریم» این اثر در 6جلد بر مبنای «معجمالفاظ القرآنالکریم» که شامل لغات قرآن است، با افزدون اعلام قرآن، نقشهها و تصاویر و توضیحات لازم و ریشهیابی واژگان و اعلام با استفاده از چند زبان لاتین و... با شیوه بدیع و نو ارائه شده است.
استاد عباسعلي محمودي، يكي از نويسندگان و فضلا و حقوقدانان معاصر سبزوار است که در سال 1302 در سبزوار به دنیا آمد. تحصیلات را تا دیپلم در سبزوار فراگرفت. مدتی به کار فرهنگی پرداخت. در حدود سال 1330 به تهران رفت و با پذیرش در دانشکده حقوق، ادامه تحصیل داد و در سال 1334 لیسانس گرفت. مدتی در آموزش و پرورش مشغول به کار شد تا اینکه در سال 1336 به دادگستری منتقل گردید.
وي با علامه سيدمحمدحسين طباطبايي و استادمحمدتقي شريعتي معاشرت داشته و از محضر آن بزرگان استفاده كرده است. در سال 1365 پس از بازنشستگی به تألیف و تحقیق روی آورد و در سال 1369 پس از اخذ پروانه وکالت، علاوه بر وکالت، در برخی دانشکدههای تهران مانند دانشکده مدیریت، حقوق اساسی تدریس کرد.
آثار علمي و قرآني
استاد محمودی بیش از 30 اثر دارد و از جمله آثار علمي و قرآني و در باب مسائل قضايي و حقوقي وي آثار زير قابل ذكر است:
حقوق جزايي اسلام در شش جزوه 2- مفسد في‌الارض و مستضعفين 3- زن در اسلام 4- حقوق اسلام، شرايط تكليف و مسئوليت 5- اسلام و انقلاب فرهنگي 6- اسراف و تبذير 7- غيبت و تهمت 8 - ساكنان آسمان از نظر قرآن (که از بهترین آثار اوست) 9 - داستان شجاعان 10- رسالتي پررنج 11- آيين زنده 12- برترين آيين 13- وهّابيت 14- سران گمراه 15- نطق و شعور جانوران يا: «اسراري از زندگي حيوانات» 16 - مأموريت حشرات يا كيفر طبيعي 17- سيره ابوالفضل العباس.
استاد صالح غفاري صَدخروي
حاج شيخ محمدعلي صالح غفاري از فضلا و قرآنپژوهان دوره معاصر، در سال 1302 در صدخرو سبزوار زاده شد. ژدرش حاج عبدالرزاق از ريوند سبزوار و از خانوادهاي اصيل بود. در جواني در مشهد به تحصيل علوم ديني پرداخت و پس از مدتي به نجف رفت و در سالهاي 1325 تا 1327 در آنجا به تحصيل علوم پرداخت.
پس از مراجعت از نجف اشرف، به زادگاهش بازگشت و در زمينه امور فرهنگي، اجتماعي و عمراني آنجا، خدمات ارزشمندي براي مردم صدخرو و ريوند داشت. همچنين يكي از فرزندانش در دفاع مقدس به مقام رفيع شهادت رسيده است. ازجمله خدمات فرهنگي وي، هدايت چهار خانواده بهايي به دين اسلام است.
آثار علمي و قرآني
حاج شيخ محمدعلي صالح غفاري از سال 1330 به تحقيق و پژوهش روي آورد و آثاري به رشته تحرير در آورد. تحقيقات و پژوهشهاي علمي و قرآني وي قريب به 50 اثر ارزشمند است كه غالباً در زمينه تفسير و تأويل آيات قرآن است. بالغ بر 12 اثر ايشان به چاپ رسيده است.
برخي از اين آثار عبارتاند از: تفسير سوره حمد، تفسير سوره توحيد، تفسير سوره انعام، تفسير سوره قاف، تفسير سوره قدر، تفسير سوره قيامت، تفسير سوره كهف، تفسير سوره نور (شمع زندگي) و...
فخرالدين حجازي
فخرالدين حجازي، يكي ازفضلاي معاصر و سرشناس سياسي- فرهنگي ايران است كه درسال 1308شمسي درسبزوار ديده به جهان گشود. پس ازفراگیری علوماسلامی، در سال 1320 قلم به دست گرفت و روزنامه‌نگار شد و در بيست‌سالگي به استخدام وزارت فرهنگ درآمد. وي یکی از سخنوران پرشور و انقلابي به شمار مي‌آمد و با همكاري آيتالله سيدهادي ميلاني، مؤسسه «بعثت» را در خيابان انقلاب تهران بنيان نهاد. او سه دوره نماینده مردم تهران در مجلس شوراي اسلامي بود و توانست نفر اول منتخب مردم تهران در اولين دوره انتخابات مجلس شوراي اسلامي باشد. وی در 29 ارديبهشت سال 1386ش، دیده ازجهان فروبست ودربهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.
آثار قرآني و علمي
فخرالدین حجازی كه خطيب و سخنور مشهور دوران انقلاب بود، آثار متعددي از خود به يادگار نهاده است. برخي از آثار قرآني و علمي وي عبارتاند از: جلوه‌اي از قرآن (تفسيري ساده برچند سوره كوتاه)، تفسير سوره زمر، پژوهشي درباره قرآن و پيامبر(ص)، سيماي‌غدير، شگفتي‌هاي نهج‌البلاغه ترجمه «روائع‌نهج‌البلاغه» اثرجرج‌جرداق و... .
دكترسیدمحمد علويمقدم، از استادان برجسته دانشكده ادبيات فارسي دانشگاه فردوسي مشهد و داراي دكتراي زبان وادبيات فارسي است. وي در سال 1311شمسي در سبزوار ديده به جهان گشود. تحصيلات ابتدايي خويش را در اين شهر به پايان برد. همزمان با تحصيلات علوم جديد، در حوزه علميه سبزوار به تحصيل علوم اسلامي مشغول شد.
دكتر علويمقدم پس از پايان دوره تحصيلات علوم قديم و جديد، در سال 1331 به شغل شریف معلمی روی آورد. در سال 1336 در رشته زبان و ادبيات فارسي در دانشسراي عالي تربيت معلم تهران قبول شد و در سال 1339 با فارغ‌التحصيل شدن از اين دانشسرا، سال‌ها در دبيرستان «اسرار» به تدريس ادبيات فارسي پرداخت.
درسال 1340ش، يكي از پنج نفري بود كه در رشته دكتري ادبيات فارسي دانشگاه تهران پذيرفته شد. وي پس از كسب درجه دكتري در سال 1349 از دانشگاه تهران، به دانشكده ادبيات و علوم انساني مشهد رفت. استاد به پاس بیش از 45 سال خدمات علمی و فرهنگی و تدریس در مراکز آموزش عالی و ترجمه و تألیف و تصحیح آثار متعدد، در سال 1383 به عنوان یکی از «چهرههای ماندگار» جمهوری اسلامی انتخاب شد و مورد تقدیر قرار گرفت.
آثار قرآني
از دكتر علويمقدم، آثار ارزشمندي در زمینه علوم قرآن و بلاغت، ادبیات فارسی و اخلاق به چاپ رسيده است. از آن جمله: 1- در قلمرو بلاغت: در دو جلد، چاپ انتشارات آستان قدس رضوي؛ 2- جلوه جمال (نمونه اعلاي بلاغت قرآن)؛ 3- بررسی آیات حج درقرآن؛ 4- بیست مقاله؛ شامل مقالات تفسیری، علوم بلاغی و فرهنگ و اندیشه؛ 5- ترجمه «الاشباه والنظاير فی القرآنالکریم» مقاتل‌بن سليمان با همكاري سيدمحمد روحاني و...
استاد حسن راحتي، فرزند علي درسال 1319 شمسی در ششتمد سبزوار دیده به جهان گشود. تحصيلات ابتدايي را در زادگاهش به پايان رسانيد. پس از آن به مدت سه سال در شهرستان سبزوار علم آموخت. درسال 1336 به مشهدمقدس رفت وتا سال 1342 از محضر استاداني مانند: مرحوم محمدتقي اديب نيشابوري، شهيد سيدعبدالكريم هاشمينژاد و... بهره گرفت و همزمان موفق به دریافت ديپلم شد. از سال 1343 با قبولی در رشته فلسفه وحكمت اسلامي دانشكده الهيات دانشگاه تهران، از محضر استاداني همچون: استاد شهيد مرتضی مطهري و استاد محيالدين محمدمهدي الهيقمشهاي و ديگران استفاده كرد.
درسال 1350 پس ازپايان خدمت نظام، به عنوان دبير، در آموزش و پرورش شهرستان سبزوار استخدام شد. با پيروزي انقلاب اسلامي در سال 1358 به مشهد رفت ودر دبيرستانهاي مشهد تا هنگام بازنشستگي يعني 1379 به تدريس پرداخت و از آن به بعد در این شهر مقدس، به خدمات فرهنگي، تأليف و ترجمه اشتغال دارد.
ترجمه منظوم قرآن
استاد حسن راحتی در سال 1383 قرآن کریم را در قالب ابیاتی سلیس و روان به زبان فارسی برگردانده است. در انتهای این ترجمه منظوم که در سال 1386 به همت انتشارات «ضریح آفتاب» مشهد نشر یافته، تقریظات و اظهار نظرهای چند تن از استادان حوزه و دانشگاه آمده است. ایشان درسال 1387 از سوی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی سبزوار، به عنوان «خادم قرآن» معرفی شد.
همچنین استاد راحتی ششتمدی، رساله حقوق امام سجاد(ع) را براي اولينبار به نظم فارسي سروده که چاپ شده است. اثر ديگر ايشان ترجمه منظوم مفاتيحالجنان محدث قمي ميباشد.
علاءالدين حجازي
علاءالدين حجازي نويسنده و مترجم نامي خراسان، برادر كوچك فخرالدين حجازي است. وي در سال 1327 شمسي در سبزوار ديده به جهان گشود. نسبش از طرف مادر به حاج‌ملاهادي سبزواري مي‌رسد. وي در پنج- شش سالگي به همراه خانواده‌اش از سبزوار به مشهد مقدس رهسپار شد و تحصيلات ابتدايي و دبيرستان خويش را در مشهد به پايان برد. وي در سال 1349ش در رشته فلسفه و حکمت اسلامی دانشكده الهيات دانشگاه فردوسي مشهد پذيرفته شد. وي در همان دوران فعاليت‌هاي سياسي خود را عليه رژيم شاه آغاز كرد و در جلسات درس آية‌الله خامنه‌اي و مرحوم استاد محمدتقي شريعتي شركت مي‌جست.
علاءالدين حجازي در سال 1352ش پس از فارغ‌التحصيل شدن از دانشكده، و پايان يافتن دوره خدمت سربازي، مدتي در همان دانشكده مشغول كار شد و بعد از سال 1356 مدتي در دانشسراي راهنمايي نيشابور و دبيرستاني در قوچان و طرقبه به تدريس پرداخت. پس از آن به «مركز تربيت معلم» مشهد منتقل شد.
ايشان سخنوري توانا و محققي ارجمند و نويسنده‌اي صاحب ذوق است و مدتي مدير مسئول مجله «مشكوة»- چاپ آستان قدس رضوي- نيز بود و مقالات و تحقيقاتي نيز از وي در مجلات و روزنامه‌هاي محلي خراسان به چاپ رسيده است. او با بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوي و امور فرهنگی آنجا همکاری داشته است.
آثار علمي و قرآني
برخي از تأليفات و آثار قرآني و تحقيقي وي عبارتاند از:
1- فرهنگ نماز: اين كتاب قبل از انقلاب اسلامي در نجف به محضر امام خميني (ره) رسيد و مقبول آن حضرت و نيز آية‌الله خامنه‌اي واقع شد و در انتشارات «بعثت» تهران به چاپ رسيد. 2- فرهنگ روزه 3- فرهنگ جهاد 4- پيام قرآن (ترجمه تفسير سوره «والعصر» از شيخ محمد عبده) 5- ولايت در قرآن 6- آفتاب نهج‌البلاغه. ديگر آثار او عبارتاند از: صبر جميل؛ بازگشت از گناه بحثي درباره توبه؛ پيوند با خدا؛ تجلي امامت در نهج‌البلاغه‌و....
کانون قرآن و عترت
دانشگاه علوم پزشکی سبزوار
