ویژگیهای فرهنگی و بومی منطقه: 

موقعیت

 شهرستان جغتای در موقعیت جغرافیایی شمال شرق کشور و غرب استان خراسان رضوی و شمال غرب شهرستان سبزوار بین 56:36درجه تا 57:16 درجه طول جغرافیایی و 26:25درجه تا 36:53درجه عرض جغرافیایی و مساحت آن 1685 کیلومتر مربع می باشد که از شمال به شهرستان های اسفراین وجاجرم ، از شرق به بخش جوین شهرستان سبزوار، از جنوب به بخش داورزن شهرستان سبزوار و از غرب به شهرستان جاجرم و استان سمنان متصل است. مجموعه جغرافیایی جغتای توسط رشته ارتفاعاتی معروف به هرده جوین در شمال و ارتفاعات جغتای در جنوب محدود گردیده، رودخانه شور جوین در خط القعر آن از شرق به غرب جریان یافته و پست ترین اراضی منطقه را در برگرفته است.بلندترین ارتفاع در رشته شمالی قله جوین با ارتفاع 1353 متر در رشته جنوبی قله معروف به کوه گر با بلندی 2924متر است. پست ترین نقطه  شهرستان نیز در غرب روستای شفیع آباد به ارتفاع 915 متر از سطح دریا می باشد.این دهستان در نیمکره شمالی بخش شرق کشور، در غرب استان خراسان و شمال غرب شهرستان سبزوار واقع شده است. از شمال به دهستان «میان جوین»، از شمال شرق به دهستان «بالا جوین»، از شرق به دهستان «پیراکوه» و از جنوب به دهستان «مرزنیان» و از غرب به شهر «امام شهر» (شاهرود) و بالاخره از شمال غرب به دهستان «پایین جوین» محدود می شود.

تاریخچه شهرستان جغتای :

 جغتای» در گذشته به قلعه قارزی معروف بوده‌است. این قلعه در دو کیلومتری مرکز شهر کنونی قرار داشته‌است. در گذشته قلعه دارای دو دروازه بوده و ۱۲ برج در اطراف آن قرار داشته‌است. در زمان مغولان[نیازمند منبع] این منطقه به دست خان‌ها اداره می‌شده‌است و تمام اسفراین و حکم‌آباد تحت سلطه خان «جغتای» بوده‌است. تبنا به قول مستوفی در نزهة القلوب (۷۴۰ هـ. ق) نام قدیم جغتای که در دو کیلو متری جنوب شهر واقع است کارزی بوده‌است که در اثر کثرت استعمال و تغییر و تحول واژگان به قارزی تبدیل شده‌است و اکنون آثار آن وجود دارد. تاریخ جغتای نشان می‌دهد که این شهر بیش از ۱۵۰ سال سابقه مرکزیت و حاکم نشینی داشته و به عنوان مرکز حکومت ولایت ثلاث (جغتای، بام و صفی آباد و میان آباد) نقش عمده‌ای از نظر سیاسی واجتماعی در منطقه داشته همچنین نماینده‌ای مستقل از شهر ستان سبزوار در مجلس شورای ملی آن زمان داشته‌است. در سال ۱۳۱۶ بخشداری جغتای تاسیس شده و قلمرو ماموریت آن کل دشت جوین (از ایستگاه بیهق در شرق تا حوالی روستای امیر آباد جاجرم در غرب) بوده‌است. لازم به ذکر است طی دو مرحله در سال ۱۳۳۹ و ۱۳۴۶ شهرداری جغتای تصویب می‌شود ولی به علت نامعلومی هر بار از فعالیت باز مانده و تحقق نیافته‌است. بعد ازپیروزی انقلاب اسلامی و با پیگیریهای مستمر اهالی و همت مسئولان دلسوز کشور جغتای در سال ۱۳۶۳ به عنوان نقطه شهری شناخته شد و از همان تاریخ فعالیت خود را شروع نموده‌است. و در۱۱ مهر ماه سال ۱۳۸۷ به سطح شهرستان ارتقایافت.

 نام جغتای:

در نحوه ایجاد و نامگذاری شهر جغتای محققان و پژوهشگران اختلاف نظردارند، برخی محققان معتقدند واژه جغتای با کلمه جغتای که نام پسردوم چنگیزخان است هیچ ارتباط زبانی ندارد. و کلمه جغتای واژه ای‌ ترکی است و از دو کلمه جغ به معنای آبنوس و تای که تغییر شکل یافته آتی به معنای پرتاب کردن است تشکیل یافته سپس بر اثر ترکیب این دو واژه الف آن حذف شده و به صورت جغتای در آمده که در واقع به معنای پرتاب کردن چوب آبنوس می‌باشد. این اسم از آنجا ناشی می‌شود که چون شهر در محلی مرتفع قرار داشته، اهالی برای دفاع از شهر چوبها و الوارهای آبنوس را که بسیار سخت و محکم هستند به سوی مهاجمان پرتاب می‌کردند. لازم به ذكر است كه مردمان كهنسال جغتاي، شهر جغتاي را به صورت( جُغاتِي /joghatey/ )تلفظ می‌كنند كه به نام گذاري بالا صحت مي بخشد

محله های شهر: 

مانند اکثر شهرهای ایران از دو بخش بافت قدیمی و جدید تشکیل یافته است. بافت جدید دارای نام های جدید مانند فرهنگیان، شهرک معدن، شهرک می باشد اما محله های بافت قدیم آن ملک آباد، پی آب، جمال آباد، یوسف آباد، قاراداش، نارنج قلعه و... می باشد.

اقتصاد

اقتصاد این شهرستان با دارا بودن بیش از ۲۰۰حلقه چاه آب و صدها قنات، چشمه و کلاته عموما بر پایه کشاورزی استوار است و عموم مردم از راه کشاورزی و دام پروری امرار معاش می کنند، اوضاع اقتصادی و معیشتی مردم از میانگین نسبتا خوبی برخوردار است. وجود بزرگترین کارخانه سیمان کشور در این شهرستان و نیز کارخانه فروکروم در رونق اقتصاد این شهرستان نقش بزرگی دارد.

اقتصاد در این شهرستان در مجموع بر پایه تولید بیشتر از تجارت استوار است.

مشاهیر: 

شهر و شهرستان جغتای در طول تاریخ مامن بزرگان و اندیشمندان و شاعران گرانقدر بوده و بزرگان و نام آوران زیادی را در عرصه علم و ادب و سیاست پرورش داده‌است. بسیاری از شخصیتهای علمی و ادبی و سیاسی در تاریخ جوینی هستند از جمله‌اند: شیخ ابو محمد عبدالله جوینی: پدر امام الحرمین جوینی از محدثان و مفسران بزرگ قرن پنجم که در نیشابور مجلس مناظره و تعلیم خاص داشته‌است. امام الحرمین: عبدالملک جوینی (امام الحرمین، ضیاء الدین ابو المعالی عبدالملک بن عبداله بن یوسف جوینی) که از فقیهان برجسته و پیشوایان معروف شافعیان و یکی از موسسان علم کلام بوده‌است وی ۳۰ سال در نظامیه نیشابور به کار تد ریس و خطابه مشغول بود و همه روزه ۳۰۰ نفر برای استفاده از درسهای او در مجلس حاضر می‌شده‌است. از شاگردان معروف وی، غزالی دانشمند بزرگ اسلام و مسعود زور آبادی ازعلمای بزرگ خراسان می‌باشد.

1-منتجب الدین جوینی: معروف به بدیع کاتب و مشهور به اتابک جوینی از بزرگان شعر و ادب قرن ششم هجری بوده‌است. بهاء الدین محمد بن علی جوینی: خواهر زاده منتجب الدین بدیع کاتب جوینی و دبیر وصاحب دیوان و انشاء سلطان سنجر و از ادیبان و دانشوران زمان بحساب می‌آمده‌است.

2- شمس الدین محمد صاحب دیوان: وی فرزند بهاء الدین محمدمی باشد و از جوانی در دربار مغول بوده و از اعمال هلاکو خان بشمار می‌رفت و در سال ۶۶۱به وزارت هلاکو رسید وی در نهایت بر سعایت معرضان به دست ارغون خان شربت شهادت نوشید. خواجه شمس الدین یکی از بزرگان تاریخ ایران است که از حیث تدبیر و کاردانی و رعیت پروری ودانش گستری مقامی همتراز خواجه نظام الملک طوسی را دارد. قنات صاحب آباد(چشمه) یکی از خدمات عمرانی وی در جغتای محسوب می‌شود که هنوز در بافت قدیمی شهر (نارنج قلعه) جاری است.

فرزندان خواجه شمس الدین محمد صاحب دیوان: به نامهای یحیی، فرج الله، مسعود، اتباک، بهاء الدین محمد، شرف الدین هارون (داماد المعتصم بالله) هریک به نوبه خود از ادیبان و دانشمندان زمانخود به شمار می‌آمده‌اند.

3-عطاملک جوینی: علاء الدین عطاملک جوینی فرزند بهاء الدین محمد یکی از بزرگترین و والاترین مورخان دوره مغول (قرن هفتم) بوده، وی بر اثر دانش فراوان و بینش درست در سلک خواص امیر ارغون آقا در آمد وی در حدود ۲۴ سال حکومت بغداد عراق و خوزستان

هلالی جغتایی، بدرالدین، نورالدین (ملیت: ایرانی قرن:۱۰) (مقتول ۹۳۹/ ۹۳۶/ ۹۳۵ ق)، شاعر، متخلص به هلالی. نسب وی به ترکان جغتایی می‏رسد. در استرآباد به دنیا آمد و در همان جا به تحصیل و کسب کمالات پرداخت. از زادگاهش به هرات رفت و به خدمت امیر علیشیر نوایی رسید و در سایه‏ی تربیت او به کسب فضایل و فنون شاعری پرداخت. وی با سام میرزای صفوی (م ۹۷۵/ ۹۷۴ ق)، صاحب «تحفه سامی»، معاصر و معاشر بود. بعد از فوت سلطان حسین، هرات به تصرف عبیداللَّه خان ازبک درآمد و هلالی به همراه گروهی از شیعیان یا متهمان به تشیع، به وسیله‏ی عبیداللَّه خان به قتل رسیدند. البته گفته‏اند که وی ابتدا مورد محبت خان ازبک و از ملازمان او بود تا آنکه مورد حسادت اطرافیان شاه قرار گرفت و به شیعه بودن محکوم شد و به همین علت سلطان او را ابتدا به زندان افکند و پس از چندی در چهار سوق هرات به قتل رساند. هلالی طبع شعر خوبی داشت. از او قصایدی در مدح عبیداللَّه خان و ائمه اطهار (ع) به جای مانده‌است، اما اهمیت وی بیشتر به سبب غزل‏های لطیف و پرمضمون او می‏باشد. از آثارش: مثنوی «شاه و درویش»، در هزار و سیصد و چهل و پنج بیت؛ مثنوی «صفات العاشقین»، در هزار و دویست و سی و هفت بیت؛ مثنوی «لیلی و مجنون»؛ «دیوان» شعر.[۱] جغتائی. نورالدین استرابادی (مقت. ۹۳۶ ه. ق- ۱۵۲۹ م) وی به سبب انتساب به ترکان جغتای به «جغتائی» مشهور شده. هلالی یکی از غزلسرایان دوره‏ی صفویه‌است. در استراباد متولد شد و پس از پرورش در استراباد به خراسان رفت و به دستگاه سلطان حسین بایقرا و وزیر او امیر علیشیر نوائی راه یافت و پس از زوال سلطنت بایقرا در اوایل عهد صفوی هنگام حمله‏ی عبیداللَّه‏خان ازبک به جرم تشیع کشته شد. هلالی هلالی دیوان قصاید، غزلیات، مثنویهائی به نام «شاه و درویش» و «صفات‏العاشقین» دارد. غزلهای او لطیف و پرشور است.

دانشگاهها

۱-دانشگاه علمی کاربردی)مرکز آموزش شهرداری جغتای( ۲-دانشگاه پیام نور واحد جغتای

 مدارس

شهر جغتای دارای مدارس دولتی در تمامی مقاطع اموزشی مباشد و تنها مدرسه نمونه دولتی ان مدرسه راهنمایی پسرانه امام جواد (ع) است و همچنین این شهر دارای سه مدرسه غیر انتفاعی در مقاطع ابتدایی پسرانه ابتدایی دخترانه و راهنمایی پسرانه میباشد و هم اکنون در حال افزایش مدارس نمونه دولتی و غیر انتفاعی است

وضعیت فرهنگی

 پیشینه تاریخی همگون، سابقه مبارزاتی در مقابل متجاوزان، آثار تاریخی موجو در منطقه و شهر دلالت بر قدمت چندهزار ساله جغتای دارد.محدوده سیاسی جغتای در گذشته بسیار وسیعتر از زمان حال بوده و جزو نقاط آباد محسوب می شده تاریخ نشان می دهد که این شهر بیش از ۱۵۰سال سابقه مرکزیت و حاکم نشینی داشته و مرکز حکومت ولایت ثلاث بوده است.

 قومیت و زبان

اهالی شهرستان از اقوام آریایی پارتی نژاد آریایی می باشند که به هنگام مهاجرت آریایی ها به فلات ایران در جنوب و شرق سکنی می گزینند. به علت موقعیت خاص جغرافیایی نقطه سکونت گاهی قابل توجه، در گذشته مورد هجوم اقوام بیگانه )مغول( قرار گرفته منتهی با توجه به روحیه استکبار و استعمارستیزیمردم منطقه و عرق ملی آنان درمقاطع مختلف تاریخی در مقابل هجوم اقوام بیگانه مقاومت نموده منتهی به شبب استیلای ترکان مغول زبان اکثریت مردم منطقه تر کی (۸۵درصد ترکی، ۱۵درصد فارسی و کردی)می باشد و از لحاظ قومیتی از تجانس و هماهنگی کامل برخوردار است.  

دین و مذهب

دین کلیه اهالی این شهرستان اسلام و مذهب آنها شیعه اثنی عشری می باشد. مردم منطقه با گذشته روشن تاریخی دارای تعلقات مذهبی قوی نسبت به شرع مقدس اسلام هستندو در برگزلری مراسم مذهبی اهتمام بسیاری دارند. وجود و حفظ بقعه ها و مساجد قدیمی نشانگر توجه مردم منطقه به شعائر دینی است.

آثار تاریخی و جاذبه های گردشگری شهرو منطقه جغتای:   

با توجه به موقعیت جغرافیایی و تاریخی شهر و منطقه جغتای و اعتدال آب و هوا ی آن در فصول مختلف و وجود باغستانها و ییلاقهای خوش آب و هوا در کوهستان و تفرجگاههای زیبا و با صفا در جایجای این منطقه هر ساله تعداد زیادی مسافران و گردشگران از مناطق مختلف این شهرو منطقه دیدن می کنند .

•                   مجتمع فرهنگی وتفریحی شادی جوین : در شمال شهر جغتای (روستای خدا شاه )  -سد کمایستان و تفرجگاه های حومه آن وبند تاریخی کمایستان 

•                   مسجد جامع قارزی؛ واقع در جنوب شهر جغتای که توسط قاسم خان در دوره حکومتی علی میر ابوالقاسم میرمراد در زمان شاه صفی اول به سال ۱۰۴۵هجری قمری احداث گردیده است.

•                   معصوم زاده جغتای؛ واقع در جنوب شهر جغتای که منسوب به اولاد امام موسی ابن جعفر(ع)

و به نام محمدعلوی مشهور است.

•                   بقعه سلطان سیدعبدالله ابن موسی الکاظم در روستای گفت.

•                   بقعه سلطان سیداحمدرضا علوی از اعقاب  امام زین العابدین(ع) در روستای خداشاه

•                   بقعه سیدحسن غزنوی شاعر غزل سرای معروف قرن ششم هجری قمری در روستای آزادوار

•                   مزار آقا سیدحسین در روستای شفیع آباد

•                   مسجد تاریخی خسروشیر در روستای خسروشیر

•                   قلعه کهنه و حاکم نشین آزادوار در روستای آزادوار

•                   قلعه کهنه و قدیمی ا... آباد 

 صنعت

 وجود معدن با ظرفیت های بالا در منطقه حکم می کند که با سرمایه گذاری و بهره وری به موقع از نعمات الهی ضمن اینکه زمینه اشتغال بسیاری از جوانان عزیز منطقه را فراهم آورده و درجهت بالابردن توان اقتصادی و رسیدن به خوداتکایی کامل و عدم وابستگی به بیگانگا گام های مهمی برداشته شود، لذا با این انگیزه و طی چندسال گذشته چند کارخانه مهم احداث و یادر حال احداث می باشند.

§                  احداث کارخانه فروکروم با ظرفیت ۳۰هزارتن و عامل اشتغال ۳۵۰نفر به طورمستقیم.

§                  احداث کارخانه سیمان با ظرفیت ۴۰۰۰تن که می تواند در آینده عامل اشتغال حدود ۴۰۰نفر شود.

§                  کارخانه ماشین آلات کشاورزی با تولید سالانه ۲۰۰۰دستگاه

§                  کارخانه نایلون سازی)درحال تولید(

§                  کارخانه ظروف یکبارمصرف(درحال تولید)

§                  کارخانه کلید و پریز برق(درحال تولید)

§                  کارخانه آرد(درحال تولید)

معدن

 معادن موجود در سطح شهرستان جغتای به قرار زیر است:

§                  معدن سنگ لاشه و مالون؛ از سنگ ها در ساختن پل های راه سازی و همچنین ساختمان سازی مورد استفاده قرار می گیرد و جمع کثیری در این معدن مشغول به کار می باشند و تولید سالانه حدود ۵۰۰هزار تن می باشد.

§                  معدن کرومیت گفت: بزرگترین معدم کرومیت خراسان با ۱۲۰نفر از ساکنین اشتغال ایجاد نموده و میانگین تولید سالانه ۵۰۰۰تن می باشد.

§                  معدن کرومیت زرقان

§                  معدن کرومیت منیدر، باعث اشتغال ۳۰نفر از اهالی روستاها شده و تولید سالانه آن ۱۵۰۰تن می باشد

§                  معدن کرومیت در مجاورت روستای زمند

§                  معدن مس سیلیس و بنتونیت در مجاورت روستای زمند    

 آب و هوا

 آب و هوای حاکم بر منطقه نیمه استیپی است با زمستان های سرد و تابستان های گرم، حداکثر و حداقل مطلق درجه حرارت هوا در ایستگاه هواشناسی جغتای به ترتیب ۴/۳۴و ۷/۱۶_ درجه سانتیگراد اندازه گیری شده است .میانگین دمای سالانه در ایستگاه مزبور ۱۵/۱۵ درجه سانتیگراد گزارش شده است.متوسط بارندگی سالانه در سطح دشت، در۳ایستگاه جغتای ۲۳۵میلی متر، در ایستگاه سلطان آباد ۲۳۱میلی متر و در ایستگاه آزادوار ۲۱۱میلی متر گزارش شده است.لذا متوسط بارندگی کل منطقه در نواحی پست را می توان ۲۲۵میلیمتردر سال تخمین زد در حالی که در نواحی کوهستانی و ارتفاعات تا ۳۰۰میلی متر بالغ می گردد.